Cảnh Báo "Tình thế cấp thiết" trong luật.

[Nguyễn]

"Vượt đèn đỏ hoặc vi phạm tốc độ để đưa một người bị thương nặng đi cấp cứu kịp thời" có vi phạm luật GT đường bộ không? có hậu quả gì không? Đó là đang nói đến "Tình thế cấp thiết" (theo luật VN), "Choice of Evils" (Theo luật Mỹ), "Necessity Defense" theo luật Anh, "Proportionality Principle" theo luật Đức và “état de nécessité” theo luật Pháp...

"Tình thế cấp thiết" thường xuyên gây tranh cãi. Vậy nó là cái gì?

Điều 3.02 của Bộ luật Hình sự Mẫu (Model Penal Code): Biện hộ lựa chọn điều ác (Choice of Evils)

Giới thiệu
Điều 3.02 của Bộ luật Hình sự Mẫu (Model Penal Code - MPC), được ban hành tại Hoa Kỳ vào năm 1962, là một trong những quy định nền tảng về biện hộ trong luật hình sự. Điều khoản này thiết lập nguyên tắc "biện hộ lựa chọn điều ác" (Choice of Evils), một cơ chế pháp lý cho phép một người được miễn trách nhiệm hình sự nếu họ thực hiện một hành vi phạm pháp nhằm ngăn chặn một tổn hại lớn hơn. Bài viết này sẽ phân tích chi tiết khái niệm, các yếu tố cấu thành và giới hạn của quy định này, đồng thời so sánh nó với các hệ thống pháp luật khác để làm nổi bật những đặc điểm riêng biệt.

1. Khái niệm và nền tảng triết học​

Biện hộ "lựa chọn điều ác" (còn được gọi là biện hộ tình thế cấp thiết) dựa trên triết lý utilitarianism, cho rằng hành vi được xem là đúng đắn nếu nó mang lại lợi ích lớn nhất cho số đông. Trong bối cảnh pháp lý, nguyên tắc này được diễn giải là hành vi phạm tội có thể được biện minh nếu nó ngăn chặn một hậu quả tồi tệ hơn. Điều 3.02 MPC thể hiện sự cân bằng giữa lợi ích cá nhân và lợi ích xã hội, tương tự như nguyên tắc cân bằng lợi ích trong luật Mỹ (American balancing) hay nguyên tắc tương xứng trong luật Đức (German proportionality).

2. Nội dung và các yếu tố cấu thành​

Điều 3.02 MPC quy định một hành vi được xem là hợp pháp nếu người thực hiện tin rằng hành vi đó cần thiết để tránh một tổn hại hoặc điều ác đối với bản thân hoặc người khác, với ba điều kiện cụ thể sau:

• (a) Nguyên tắc so sánh tổn hại: Tổn hại hoặc điều ác được tránh phải lớn hơn so với tổn hại mà luật hình sự định nghĩa trong tội danh bị truy tố. Đây là yếu tố cốt lõi, đòi hỏi phải có sự so sánh khách quan và hợp lý về mức độ nghiêm trọng của hai loại tổn hại.
• (b) Không có quy định thay thế: Bộ luật hoặc các văn bản pháp luật khác không có quy định cụ thể nào về ngoại lệ hoặc biện hộ cho tình huống này. Điều này nhằm tránh sự chồng chéo hoặc mâu thuẫn giữa các cơ chế biện hộ khác nhau.
• (c) Ý định lập pháp rõ ràng: Không có bằng chứng rõ ràng cho thấy cơ quan lập pháp muốn loại trừ việc áp dụng biện hộ này trong tình huống cụ thể. Điều khoản này đảm bảo tôn trọng ý chí của nhà làm luật.

Một yếu tố quan trọng khác là yếu tố chủ quan. Người thực hiện hành vi phải có niềm tin chân thật rằng hành vi của họ là cần thiết. Niềm tin này không nhất thiết phải hoàn toàn chính xác, nhưng cần phải hợp lý trong hoàn cảnh cụ thể.

3. Giới hạn của biện hộ​

Khoản (2) của Điều 3.02 MPC đặt ra một giới hạn quan trọng. Biện hộ này sẽ không được áp dụng nếu người thực hiện hành vi đã có lỗi liều lĩnh hoặc cẩu thả trong việc tạo ra tình huống cấp thiết, hoặc trong việc đánh giá sự cần thiết của hành vi. Điều khoản này nhấn mạnh rằng biện hộ "lựa chọn điều ác" không thể được sử dụng để bảo vệ những hành vi thiếu trách nhiệm.

4. Áp dụng trong thực tiễn​

Ví dụ được chấp nhận:

• Phá cửa một ngôi nhà không phải của mình để cứu một đứa trẻ đang mắc kẹt trong đám cháy. Hành vi phá hoại tài sản (tội nhỏ) được chấp nhận để tránh cái chết của một đứa trẻ (tổn hại lớn hơn).
• Vượt đèn đỏ hoặc vi phạm tốc độ để đưa một người bị thương nặng đi cấp cứu kịp thời.

Ví dụ không được chấp nhận:

• Giết một người vô tội để cứu một nhóm người khác. Trong hầu hết các hệ thống pháp luật, giá trị của một mạng người không thể được so sánh với số lượng mạng người khác, trừ những trường hợp đặc biệt.
• Thuyền trưởng hy sinh một phần tài sản trên tàu (tranh quý) để cứu hành khách. Hành vi này có thể được biện minh, nhưng không thể biện minh nếu thuyền trưởng cứu tài sản mà để hành khách chết đuối.

5. So sánh với các hệ thống pháp luật khác​

• Common Law (Thông luật): So với thông luật, Điều 3.02 MPC có cấu trúc rõ ràng và hệ thống hơn. Nó nhấn mạnh vào niềm tin chủ quan của người thực hiện hành vi và đưa ra các tiêu chí cụ thể để so sánh tổn hại.
• Luật Hình sự Việt Nam: Khái niệm "tình thế cấp thiết" trong luật Việt Nam có điểm tương đồng, nhưng cũng có sự khác biệt. Luật Việt Nam tập trung vào việc so sánh tổn hại mà không chú trọng nhiều đến yêu cầu "không thể tránh bằng cách khác" như một số hệ thống khác.
• Luật châu Âu: Nhiều quốc gia châu Âu cũng có các quy định tương tự như Necessity Defense của Anh, Proportionality Principle của Đức, hay état de nécessité của Pháp. Các quy định này đều phản ánh nguyên tắc chung là bảo vệ lợi ích lớn hơn trước một tổn hại cấp bách.

Kết luận​

Điều 3.02 của Bộ luật Hình sự Mẫu của Mỹ là một cơ chế pháp lý quan trọng, cung cấp một khung sườn rõ ràng và có thể dự đoán được cho những tình huống phức tạp. Nó không chỉ thể hiện sự tiến bộ trong việc hệ thống hóa luật hình sự mà còn phản ánh sự cân bằng tinh tế giữa luật pháp và đạo đức, cho phép biện minh những hành vi kỹ thuật là phạm pháp nhưng lại cần thiết để ngăn chặn một hậu quả tồi tệ hơn.

Ở Việt Nam, nhiều lúc do cơ chế xử án khác với các nước khác nên việc xác định 1 tình thế có phải là "cấp thiết" hay không không phải do Tòa án, trong Tòa án mà là do cơ quan điều tra.